Het begrip karma is bezig aan een opmars. Iedereen weet ongeveer wat het betekent, maar hoe werkt karma eigenlijk? Wie of wat is er verantwoordelijk voor de daden in een vorig leven, of zelfs maar de daden van het voorgaande moment? Om antwoord te krijgen op deze vragen nodigden wij boeddholoog Henk Blezer uit.
Voor de meeste mensen is karma heel nauw verbonden met boeddhisme, maar eigenlijk gaan deze leer en het karmaprincipe niet goed samen. Als je de ideeëngeschiedenis van het boeddhisme goed bestudeert, wordt al snel duidelijk dat de boeddhisten het karmabeginsel niet uitgevonden hebben. Het boeddhisme kent immers het begrip “zelfloosheid”. Als het ‘’zelf’’ instabiel is, voortdurend verandert en uit allerlei factoren bestaat die soms bij elkaar komen, soms uiteengaan, wat houdt karma dan bij elkaar? Als er geen identiteit bestaat, geen relatie is tussen wie een persoon nu is en straks in een volgend leven, hoe blijft karma dan eigenlijk verbonden met die non-identiteit?
Een van de oplossingen die daarvoor bedacht is, is dat karma voortduurt in samskara (mentale formaties) als imprint in de vijfde skandha (onderscheidingsvermogen, perceptie) en als zodanig het lichaam verlaat bij de dood en mee-reïncarneert in een nieuwe levensvorm.
Vanuit het oude boeddhisme gaat karma vaak over hel en verdoemenis geïllustreerd met afbeeldingen van Yama, de heer des doods, en diverse soorten hellen. Oud boeddhistische en oude Indiase notities over karma staan in kosmologische context. Er zat een heel wereldbeeld achter, denk aan de zes rijken van wedergeboorte. Tegenwoordig interpreteren we karma bij voorkeur in psychologische context.
Samsara betekent letterlijk samenstromen, maar wordt heel vaak voorgesteld als een cirkelbeweging. Er zijn zes rijken waar een bepaalde hiërarchie in zit. Godenrijk, Rijk titanen, half goden (demonen), Mensenrijk, Dierenrijk, Rijk van Hongergeesten en Hellen (oude boeddhisme telt er vijf omdat 2 en 5 vaak samengenomen worden).
Het meest verkiezingswaardige rijk is mensenrijk, dit geeft de mogelijkheid een dharma te omarmen, een leraar te ontmoeten, boeddhisme te beoefenen. In het godenrijk komen wezens terecht met heel veel verdiensten. Die hebben de neiging te gaan rentenieren en dan komt er van de praktijk niet veel meer terecht. Het godenrijk is echter geen eindstation, het is onderdeel van samsara. Je bent er gevrijwaard van lijden, het is er prettig, maar zodra je goede karma opgesoupeerd is, val je er weer uit. De kans is groot dat je daarna in het rijk der hongergeesten terecht komt (pretas= zij die voorgegaan zijn).
Het levensrad toont de 12-voudige keten van ontstaan van afhankelijkheid. In het centrum vinden we de drie vergiften, de drie verstoorde emoties (begeerte, haat, onwetendheid soms uitgebreid met jaloezie en trots) die, als ze bewust ingezet worden, heftig karma produceren. De haan symboliseert Begeerte, de slang Agressie, het varken Onwetendheid. Rond de drie vergiften zit een cirkel met een witte kant en een donkere kant en daarmee wordt karma uitgebeeld. Het wiel wordt vastgehouden door de klauwen van de heer des doods.
Je weet nooit welk karma op welk moment uitrijpt dus de aanname dat je je als mens ontwikkelt richting het godenrijk klopt niet. Dat verklaart gelijk de afkeer die de boeddhisten voelen naar samsara toe. Je kunt ook net zo goed in een hellenrijk terecht komen en vandaaruit naar het godenrijk en dan weer het mensenrijk. Welk karma op welk moment uitrijpt daar heb je als mens heel weinig controle over. Dit is geen willekeur maar de wet van karma.
Alles wat wij kennen is in causaal verband ontstaan, in oorzakelijk verband en bestaat daarom niet op zichzelf. Als een mens onwetend is kunnen karmische zaadjes actief worden, en als die actief worden dan kan er een wedergeboortebewustzijn ontstaan, als er een wedergeboortebewustzijn is dan ontwikkelen zich naam en vorm, als een embryo zich ontwikkelt dan ontwikkelen zich de zintuigen, als de zintuigen zich ontwikkelen is er een voorwaarde voor contact, als er contact is, is er gevoel (leuk niet leuk, kan me niet schelen), als er gevoel is dan is er begeerte, als er begeerte is dan is er grijpen en gehechtheid, enz.
Karma en reïncarnatie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zit er iets tussen sterven en opnieuw geboren worden? Een seconde, een eeuwigheid of is het een tijdloos iets? Aanvankelijk dacht men van niet. Later beschreef men een tussenstaat met een duur van 7 x 7 weken. Dit is een symbolisch getal, dus het gaat niet precies om 49 dagen.
Je bouwt (goed of slecht) karma op door te spreken (verbaal), te handelen (fysiek, lichaam) of te denken (mentaal). Alle drie worden ze anders gewogen (iemand slaan is erger dan iemand uitschelden of slecht over iemand denken). Toch draait alles om de intentie en de wilsbekwaamheid van een persoon. De theosofen zeggen: het motief is alles.
Karma is niet overdraagbaar, je kun het niet ontlopen. Als de condities juist zijn, komt karma tot rijping. Je kunt het niet compenseren, goed karma heft slecht karma niet op. Als je slecht karma hebt opgebouwd zal je het door lijden moeten opbranden. Dat gebeurt ook als je prettige dingen ervaart, dan brand je goed karma op.
Karma kan in hetzelfde leven rijpen maar vaker slaat het een leven over. Dat is vervelend, je weet nooit wat je krijgt. Als je sterft, heb je geen idee welk karma in je volgend leven actief gaat worden. Dit is de reden dat boeddhisten investeren in prettige, gunstige omstandigheden tijdens het overgangsproces. Men herinnert de stervende aan goede dingen uit zijn leven, hangt meditatiebeelden voor hem op, creëert een prettige sfeer. De laatste gedachte, het laatste moment van bewustzijn wordt als heel belangrijk gezien.
Het summum is om vrij te worden van karma, de macht van karma als het ware te breken, zodat je kunt kiezen om terug te komen.
Veel dank aan Henk Blezer voor deze buitengewoon boeiende lezing die zeker aanleiding geeft tot nadere verdieping in dit complexe onderwerp.
